Powązki Wojskowe są jak wielki podręcznik do historii XX wieku oraz księga towarzyska skupiająca najznamienitsze gwiazdy polskiej kultury i sportu. Gdy powstawały, miały służyć wyłącznie jako miejsce spoczynku dla rosyjskich żołnierzy. Nie jest to ani najładniejszy, ani największy cmentarz w Warszawie. Ale można go uznać za najważniejszy. Do dziś wzbudza kontrowersje i spory polityczne z powodu spoczywających tu osób.
Powązki Wojskowe zostały założone w 1912 roku z polecenia władz cesarskich. Na tle innych opisywanych przeze mnie warszawskich nekropolii są dość młode. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku przejęła je Kuria Biskupa Polowego Wojska Polskiego w celu pochówku swoich żołnierzy. Wraz z wybuchem II wojny światowej cmentarz zaczął przyjmować ofiary nalotów z września 1939 roku, żołnierzy podziemia czy zabitych przez nazistowski terror.
Po zakończeniu wojny spoczęły tu zwłoki Powstańców Warszawskich ekshumowane z warszawskich ruin, podwórek i skwerów, a także ofiary obozów koncentracyjnych. Z czasem do bohaterów zaczęli dołączać zasłużeni działacze PRL-owscy, rozpoczynając od pierwszych sekretarzy (m.in. Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Edward Ochab), poprzez generałów (Zygmunt Berling, Karol Świerczewski, Wojciech Jaruzelski), a na komunistycznej elicie kończąc (np. marszałek Marian Spychalski, ekonomista Hilary Minc kierujący gospodarką). Dziś Powązki Wojskowe są przede wszystkim miejscem ostatniego spoczynku wybitnych osobistości ze świata polskiej polityki, gospodarki, nauki, sportu czy kultury.
Elita komunistyczna
Na cmentarzu nie brakuje kontrowersji. Do dziś nie zdecydowano się na usunięcie grobów m.in. Bolesława Bieruta, Karola Świerczewskiego czy Juliana Marchlewskiego. Co najwyżej są one oblewane farbą i szpecone szkalującymi napisami. Nietrudno je znaleźć, bo są najbardziej monumentalnymi grobowcami.
Charakterystyczny grób generała Zbigniewa Berlinga z dwoma orłami. Do niedawna jego imię nosiło wiele ulic, a nawet Most Łazienkowski w Warszawie. Stał przy nim pomnik generała, który w 2019 roku, po wprowadzeniu ustawy dekomunizacyjnej, rozbili na kawałki aktywiści antykomunistyczni.
Członkowie PZPR obok siebie – od lewej premier Józef Oleksy, generał Wojciech Jaruzelski i pierwszy sekretarz Stanisław Kania. Decyzja o pochówku generała Jaruzelskiego, który był odpowiedzialny za wprowadzenie stanu wojennego, spotkała się z wieloma protestami. Tłumaczono, że jako wojskowy ma prawo spocząć na żołnierskiej nekropolii.
Żołnierskie kwatery
Zgodnie z nazwą, na Powązkach Wojskowych znajdziemy dużą liczbę grobów żołnierzy. Zarówno tych, którzy walczyli w powstaniach (Styczniowym, Wielkopolskim, Warszawskim i Powstaniach Śląskich), jak i żołnierzy I i II wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej z 1920 roku. Bohaterowie Armii Krajowej i Państwa Podziemnego spoczywają niedaleko pułkowników Ludowego Wojska Polskiego i zdrajców ojczyzny.
Brzozowe krzyże to najpiękniejsza kwatera na Powązkach Wojskowych. W tym miejscu spoczywają żołnierze Batalionu „Zośka”, m.in. Janek Bytnar „Rudy”, Tadeusz Zawadzki „Zośka” i Aleksy Dawidowski „Alek”, bohaterowie „Kamieni na Szaniec”.
Grób “Zośki”
“Alek” i “Rudy” pochowani pod jednym krzyżem.
Obok spoczywa także autor książki, Aleksander Kamiński, oraz Stanisław „Orsza” Broniewski, komendant Szarych Szeregów i dowódca akcji pod Arsenałem.
Groby przywódców Polski Podziemnej. Od lewej: gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, gen. Stefana Roweckiego „Grota”, gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” i komendanta głównego Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”. W przypadku “Grota” (zginął w obozie Sachsenhausen) i “Niedźwiadka (śmierć w Moskwie z rąk NKWD) są to tylko mogiły symboliczne.
Na Cmentarzu, tuż przy murze, znajduje się kwatera Ł (“Na Łączce”), gdzie w latach 1945-56 chowano zamordowanych przez Urząd Bezpieczeństwa. Ustawiono na niej portrety wszystkich ofiar z odpowiednią adnotacją, czy udało się ich już zidentyfikować, czy też ciało jest wciąż poszukiwane. Obok zaprojektowano Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych, które oddaje cześć żołnierzom, który walczyli o niepodległą Polskę do samego końca.
Spacer po Powązkach Wojskowych
Powązki Wojskowe, w przeciwieństwie do Starych Powązek, z którymi są notoryczne mylone, nie stanowią galerii rzeźby pod gołym niebem. Nie znajdziemy tu prac najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy i nie będziemy co krok trafiać na przyprószone kurzem historii, ale wciąż piękne realizacje nagrobne. Przychodzi się tu przede wszystkim ze względów patriotycznych i by oddać hołd polskim bohaterom z różnych dziedzin. Tym, co wyróżnia Powązki Wojskowe, jest niemal żołnierski porządek wytyczonych alejek i dobre rozplanowanie poszczególnych części nekropolii.
Po przekroczeniu bramy cmentarza od ulicy Powązkowskiej trafiamy na Aleją Główną. Tuż przy wejściu, po prawej stronie znajdują się groby ikon polskiej polityki i działaczy opozycyjnych. Są nimi Jacek Kuroń, Jan Olszewski, Karol Modzelewski, Jan Lityński, Bronisław Geremek, Kornel Morawiecki, Henryk Wujec i Zbigniew Romaszewski.
Mimo że Wojskowe Powązki to przede wszystkim nekropolia poważna i budząca zadumę, także tu trafimy na kilka bardziej oryginalnych i fantazyjnych nagrobków. Maja Berezowska była malarką i ilustratorką książek. Słynęła z rysowania nagich postaci w dość frywolnych pozach. Właśnie jeden z takich rysunków zdobi jej grób. Obok znajduje się napis „radość życia sławiła sztuką swoją”.
Grób scenarzysty m.in. “Domu” i “Polskich Dróg”, Jerzego Janickiego. Jeden z najbardziej charakterystycznych na Powązkach Wojskowych.
Najbardziej zwariowana rzeźba nagrobna, wygląda jak ze styropianu.
Pomniki historii
Dolinka Katyńska na Wojskowych Powązkach to pierwsze miejsce, które upamiętniało zbrodnię NKWD na polskich oficerach. Znajdziemy tu dwa kamienne krzyże, z których pierwszy powstał ze składek społecznych w 1981 roku (dopiero 41 lat po mordzie katyńskim). Jednak po kilku godzinach zniknął, za czym stał rozkaz ówczesnych władz. W 1985 roku ekipa generała Jaruzelskiego wzniosła drugi krzyż, który opatrzyła kłamliwym napisem jakoby zbrodni dokonali hitlerowcy. Po wielu latach pierwszy krzyż odnalazł się i w 1995 roku zajął swoje pierwotne miejsce. Dziś oba stoją obok siebie.
Pomnik Gloria Victis (Chwała Zwyciężonym) to symbol obchodów Powstania Warszawskiego. To pod nim każdego roku 1 sierpnia o godzinie 17:00 zbierają się władze rządowe i stołeczne, aby oddać cześć poległym powstańcom. Pomnik odsłonięto w 1946 roku i jest on pierwszym powojennym monumentem na Wojskowych Powązkach.
Na cmentarzu spoczywają ofiary trzech polskich katastrof lotniczych. Rozbicia się rządowego tupoleva 10 kwietnia 2010 roku oraz dwóch maszyn Polskich Linii Lotniczych LOT w 1980 i 1987 roku. Ta pierwsza dotyczyła samolotu „Mikołaj Kopernik”, który leciał z Nowego Jorku do Warszawy. Wśród 77 pasażerów i 10 członków załogi była piosenkarka Anna Jantar oraz 22 amerykańskich bokserów. Druga katastrofa, najtragiczniejsza w historii, pochłonęła życie 183 osób. Samolot „Tadeusz Kościuszko” wystartował z Okęcia do Nowego Jorku. Rozbił się w Lesie Kabackim, a ostatnie, przejmujące i bezsilne słowa pilotów brzmiały: – Dobranoc! Do widzenia! – Cześć! Giniemy!
Aleje Zasłużonych
Nekropolia posiada aż trzy Aleje Zasłużonych. Pierwsza, najskromniejszych rozmiarów, z postaciami dla wielu osób pewnie nieznanymi (Edward Ochab, Bogna Sokorska, Ryszarda Hanin) znajduje się tuż obok bramy głównej przy Domu Pogrzebowym. Druga jest przedłużeniem Alei Głównej i rozpoczyna się za rondem. Tutaj znajdują się groby wielkich postaci ze świata kultury, które zmarły dość dawno temu (m.in. Zofia Nałkowska, Julian Tuwim, Leon Schiller, Władysław Broniewski, Xawery Dunikowski).
Trzecia Aleja Zasłużonych jest prostopadła do drugiej i znajduje się niemal na końcu cmentarza. Tu młodsi odwiedzający będą czuć się pewniej, bo wśród mogił z pewnością odnajdą znane sobie nazwiska. Mamy tu i sportowców (Kazimierz Górski, Kamila Skolimowska), dziennikarzy (Ryszard Kapuściński, Teresa Torańska, Waldemar Milewicz, Lucjan Kydryński), aktorów (Tadeusz Łomnicki, Zbigniew Zapasiewicz, Jan Machulski), jak i powszechnie znane postaci (kardiolog prof. Zbigniew Religa, bard Jacek Kaczmarski, reżyser Jerzy Kawalerowicz).
Poniżej prezentuję część mogił najwybitniejszych Polaków, które można zobaczyć na Powązkach Wojskowych.
Aktorzy
Reżyserzy
Pisarze i dziennikarze
Artyści sztuk plastycznych
Muzycy
Sportowcy
Inne wybitne postaci
Wszystkie wpisy z cyklu o cmentarzach dostępne tu.
