Jeśli chcemy zobaczyć w Warszawie miejsce, które daje ogląd na historię Polski i jej dziedzictwo kulturowe, najlepiej wybrać się na Stare Powązki. Pochowani są tu artyści, politycy, bohaterowie narodowi, naukowcy i społecznicy. Ludzie zasłużeni, o których wciąż pamiętamy oraz ci, których przykrył kurz historii. Natrafimy na mogiły gwiazd pokryte kwiatami składanymi przez wiernych fanów, jak i na puste, monumentalne grobowce dawnych wielkich przedsiębiorców z Lilpopem i Kronenbergiem na czele.
Jak co roku, z okazji Święta Zmarłych przygotowałam dla Was wpis o najciekawszych i najsłynniejszych cmentarzach. Dziś zabieram Was na Stare Powązki, które zajmują teren większy niż państwo Watykan, ale są trzy razy mniejszy niż Cmentarz Bródnowski. Podczas gdy ten drugi był uznawany za nekropolię biedaków, Powązki były miejscem spoczynku najbogatszych i najznamienitszych osobistości. Elitarność cmentarza wynikała z wysokich opłat pogrzebowych, na które nie każdy mógł sobie pozwolić.
Stare Powązki galerią rzeźby
Wszyscy najwięksi rzeźbiarze chcieli postawić na Starych Powązkach choć jeden nagrobek stworzony we własnej pracowni. Dzięki temu cmentarz jest dzisiaj także wielką i cenną galerią rzeźby. Jej autorami byli najwybitniejsi ówcześni artyści: Jan Woydyga, Pius Weloński, Teodor Skonieczny, Konstanty Laszczka czy Bolesław Jeziorański. Dla najstarszych nagrobków, tych wykonanych z kamienia i metalu, największe zagrożenie stanowią zanieczyszczenia atmosferyczne pochodzenia przemysłowego i komunikacyjnego. Zniszczenia obserwowane w ciągu ostatnich 30 lat są większe niż w czasie poprzednich 170.
Dlatego niezbędne jest systematyczne odnawianie najcenniejszych nagrobków. W 1974 roku z inicjatywy profesora Stanisława Lorenza, wieloletniego dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, powołano Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami. Rok później zorganizowano pierwszą kwestę na rzecz renowacji zabytkowych pomników. Co roku 1 listopada w kweście biorą udział aktorzy, muzycy, pisarze i plastycy, których można spotkać na Starych Powązkach.
Pomnik autorstwa Teodora Skoniecznego z adresem pracowni przy ul. Dzikiej. To nie była rzadka praktyka, by umieszczać do siebie namiary. Tak wówczas reklamowano swoje usługi.
Historia Starych Powązek
Stare Powązki zostały założone pod koniec XVIII wieku, gdy krypty warszawskich kościołów i cmentarze parafialne zaczęły pękać w szwach. W 1790 r. synowie stolnika warszawskiego i starosty klonowskiego Melchiora Korwin-Szymanowskiego podarowali 2,6 ha łąk pod założenie nekropolii usytuowanej tuż poza Wałami Lubomirskiego. Cmentarz rozrastał się etapami, dodatkowe grunty przyłączano do niego 18 razy – po raz ostatni w 1928 roku. Dziś zajmuje powierzchnię 43 ha.
Stare Powązki ocalały z pożogi II wojny światowej w przeciwieństwie do Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego, na którym toczyły się działania powstańcze i wiele nagrobków zostało poważnie uszkodzonych. Aczkolwiek pod koniec wojny na Powązkach spłonął kościół i zabudowania kancelarii (m.in. archiwum cmentarne). Jeszcze w czasie okupacji na terenie cmentarza działała Armia Krajowa, która m.in. przez mur szmuglowała żywność do getta warszawskiego. Nekropolia ze względu na swoje walory historyczne i kulturowe została wpisana do rejestru zabytków.
Rodzinny grób założycieli Starych Powązek – rodziny Szymanowskich
Spacer po Starych Powązkach
1. Najsłynniejszym wejściem na Stare Powązki jest Brama św. Honoraty powstała w 1915 roku. Jej autorem jest Leopold Wasilkowski, niezbyt znany artysta, który pobierał naukę u Jana Woydygi i specjalizował się przede wszystkim w pomnikach cmentarnych. Fundatorem bramy był mąż Honoraty Landsbergowej, który w ten sposób chciał uczcić żonę. W bramie widzimy postać rzymskiego legionisty, który w ręku trzyma miecz zatopiony w ciele węża symbolizującego zło i grzech. Brama została wykonana w stylu neoklasycznym z elementami modernizmu.
2. Po wejściu Bramą św. Honoraty na teren nekropolii, od razu zauważamy rzeźbę starca wykonaną z białego marmuru. Wbrew pozorom to praca współczesna. Przedstawia boga Chronosa będącego personifikacją czasu.
3. Tańcząca Śmierć – jedna z najznakomitszych rzeźb na Starych Powązkach, również współczesna (1992 rok). Ta piękna niewiasta to personifikacja śmierci. Zamiast kosy trzyma w ręku klepsydrę – symbol upływającego czasu. To jedno z nielicznych przedstawień śmierci pod postacią kobiety na Starych Powązkach.
4. Aleja Zasłużonych została założona w 1925 roku. Jako pierwszy spoczął w niej Władysław Reymont. Dziś Aleja Zasłużonych liczy ponad 120 mogił, a każda z nich to kawałek polskiej historii i kultury. W ostatnim czasie pojawiły się kontrowersje związane z dokładaniem grobów, przez co odstępy pomiędzy poszczególnymi mogiłami są eliminowane i zaburzono pierwotny plan Alei.
Wielcy artyści: Stefan Jaracz, Wojciech Młynarski i Dobiesław Damięcki. W tym wypadku dobrze widać wspomniane dokładanie mogił.
5. Mogiła Juliana Frageta, wielkiego przemysłowca zajmującego się wyrobem sztućców i platerów. Rzeźba przedstawia alegorię smutku z urną, na której znajduje się legenda o gospodarnym i hojnym Piaście Kołodzieju. Jej autorem jest Bolesława Jeziorański, który pracował u Frageta.
6. Słynny pomnik Lusi Raciborowskiej. Na początku zachwycamy się pięknem przedstawienia, by potem przeszedł nas dreszcz, gdy zauważymy, że dziewczyna wychodzi z otwartej trumny.
7. Nagrobek Szewczykowskiego stanowiący znakomity przykład kowalstwa artystycznego. A to dlatego, że zmarły był mistrzem kowalstwa.
8. Grób Jana Fruzińskiego, znanego przedwojennego producenta czekolady, który na zmianę z Wedlem był tytułowany królem czekolady.
9. Grób Wandy Piłsudskiej, córki marszałka Józefa Piłsudskiego
10. Grób Jerzego Waldorffa, który przez lata dbał o renowację Powązkowskich mogił i stał na czele kwesty 1 listopada.
11. Nagrobek dziennikarza TVN Marcina Pawłowskiego jest przykładem współczesnej rzeźby nagrobnej. Drzwi symbolizują wrota do życia wiecznego.
12. Groby zasłużonych i słynnych Polaków
Malarz Władysław Podkowiński
Aktorka Nina Andrycz
Piosenkarz Czesław Niemen
Prezydent Stanisław Wojciechowski
Reżyser Krzysztof Kieślowski
Kurier z Warszawy Jan Nowak-Jeziorański
Poeta Zbigniew Herbert
Aktor Zdzisław Maklakiewicz
Polecane książki:
1. Andrzej Barecki, Marcin Święcicki i in., Stare Powązki. 40 lat Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa, Wyd. Bosz, Olszanica 2014.
2. Andrzej Cereniewicz (red.), Stare Powązki. Przewodnik praktyczny, Wyd. Foto art print
3. Tadeusz Maria Rudkowski, Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2014.
