Na pierwszy rzut oka Cmentarz Żydowski przy ulicy Okopowej w Warszawie jest zachowany w opłakanym stanie. Macewy leżą jedna na drugiej, połamane drzewa nie są usuwane, a nagrobki porasta grzyb i mech. Jednak wszystko to ma swoją przyczynę w tradycji żydowskiej. Z cmentarnej ziemi nic nie można wyciągać, bo jest to miejsce święte. Zapraszam na spacer po największym warszawskim cmentarzu żydowskim.
Został on założony w 1806 r. za okopami granicznymi Warszawy. Zajmuje powierzchnię ponad 33 ha i jest na nim pochowanych ponad 200 tysięcy osób. Wśród nich znajdują się cadycy z całej Polski, rabini, działacze polityczni, osoby zasłużone dla polskiej kultury i życia społecznego, ale też tysiące bezimiennych ofiar getta warszawskiego. Na cmentarzu wciąż odbywają się pochówki, a jego administratorem jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie. W 1973 roku został wpisany do rejestru zabytków i dziś stanowi wyjątkowe miejsce pamięci po dawnej wielokulturowej stolicy. Należy pamiętać, że mężczyzn w czasie wizyty obowiązuje nakrycie głowy.
Ciekawe fakty o cmentarzu żydowskim
- W jednej ziemi nie można pochować dwóch osób, dlatego po wejściu na teren cmentarza przy Okopowej możemy zaobserwować, że niektóre groby znajdują na wzniesieniu. To dlatego, że w celu pochówku kolejnego zmarłego usypywano warstwę ziemi i tym sposobem cmentarz się podwyższał.
- Na najstarszych nagrobkach znajdziemy język hebrajski, który służył do czynności religijnych w przeciwieństwie do używanego na co dzień jidysz. Nierzadko trafimy też na język polski i rosyjski.
- Od daty zapisanej na nagrobku zgodnie z kalendarzem żydowskim należy odjąć liczbę 3761.
- Kamyki pozostawiane na grobie nawiązują do kartek, które zawoziło się na grób cadyka z intencjami i modlitwami. Inna interpretacja mówi, że kamykami chroniono niegdyś groby przed dzikimi zwierzętami i to przedłużenie tego zwyczaju.
- Ziemi i ciał nie można przenosić z cmentarza żydowskiego, ale są trzy wyjątki: zagrożenie powodzią, zagrożenie zniszczeniem lub rabunkiem i jeśli rodzina chce przenieść grób do Jerozolimy.
- Ciała są składane w kierunku Jerozolimy, aby w czasie Sądu Ostatecznego zmartwychwstali od razu wiedzieli, w którą stronę powinni się kierować. Macewa wyrasta z nóg zmarłego.
Symbolika grobów żydowskich
Dla podkreślenia żydowskiego pochodzenia zmarłego, już od czasów starożytnych umieszczano na pomnikach różne charakterystyczne symbole, np. menorę – symbol judaizmu czy winne grono – symbol ludu Izraela, owocnej pracy i bogactwa duchowego. Najczęściej spotykane motywy opisuję poniżej.
Zwoje tory, otwarte księgi – mędrzec, uczony, księgarz, ale też symbol spełniania religijnego nakazu studiowania Tory i Talmudu. Korona, będąca zwieńczeniem Tory, to znak, że zmarły swym życiem zasłużył na otrzymanie „korony dobrego imienia”.
Świeczniki – najczęstszy symbol grobów kobiecych, jako że kobieta strzeże ogniska domowego i zapala świece w czasie wieczerzy szabatowej.
Skarbonka – symbol dobroczynności lub też skarbnik wspólnoty
Dłoń trzymająca pióro – kopista świętych tekstów
Wąż połykający własny ogon – symbol wieczności
Jeleń – pokolenie Naftalego, u mężczyzn noszących imię Cwi, Naftali lub Hirsz
Wilk – u mężczyzn noszących imię Wolf lub Zeew
Niedźwiedź – u mężczyzn noszących imię Dow lub Ber, które nawiązują do błogosławieństwa Jakuba dla swoich poszczególnych synów, protoplastów plemion Izraela
Lew – pokolenie Judy i symbol królestwa Dawidowego, u mężczyzn noszących imię Jehuda lub Lejba
Motyl – wędrówka dusz i życie wieczne
Złamane drzewo, kwiaty lub świece – przedwczesna śmierć
Kwiaty – symbol odrodzenia i motyw życia
Misa i dzban – na nagrobkach potomków Lewiego, którzy przed wiekami, pełniąc w Świątyni służbę, m.in. obmywali kohenom (kapłanom) ręce przed błogosławieństwem.
Mistrz Ostrzega
Na cmentarzu rzeźby nagrobne mogli wykonywać tylko artyści pochodzenia żydowskiego. Najbardziej zasłużonym twórcą nagrobków był Abraham Ostrzega, urodzony w podwarszawskim Okuniewie. W swoich pracach nawiązywał do sztuki starożytnej (Egiptu, Asyrii, Babilonu i Grecji), a także ekspresjonizmu, symbolizmu i konstrukcji geometrycznych. Abraham Ostrzega zginął w Treblince w 1942 roku, a większość jego prac uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Ślady jego artystycznej spuścizny można przede wszystkim podziwiać na cmentarzu żydowskim w Warszawie. Rzeźby wykonane przez niego często skrywają twarze w dłoniach, aby nie naruszać żydowskiego prawa zakazującego przedstawiania postaci ludzkiej.
Najsłynniejsze nagrobki
1. Grobowiec Bera Sonnenberga – syna Szmula Zbytkowera, żydowskiego przedsiębiorcy i królewskiego bankiera, który założył Szmulowiznę i został pochowany na Cmentarzu Żydowskim na Bródnie. Ber był szanowanym obywatelem Warszawy, kupcem i dobroczyńcą. Jego mogiła ma kształt ohelu i została wykonana przez Dawida Friedländera. Na dwóch ścianach umieszczono dwie płaskorzeźby – jedna jest ilustracją psalmu 137 „Nad wodami Babilonu” i przedstawia m.in. wieżę Babel, a na drugiej widzimy starą Warszawę z wolskimi młynami i urwanym mostem, który prowadziłby na Pragę, gdzie mieszkał Ber Sonnenberg.
2. Zbiorowy grób ofiar getta, których zwłoki rzucano nagie. Kamienie z czarnym pasem okalające to miejsce symbolizują modlących się Żydów.
3. Nagrobek rodziny Fajansów częściowo rozebrany z dekoracji po protestach Żydów. Umieszczono na nim głowę anioła, którą zastąpiono klepsydrą symbolizującą upływ czasu. Maurycy Fajans był właścicielem żeglugi wiślanej, pływając m.in. do Płocka. Miał też statek pływający po Łazienkach.
4. Ohel Perec – mauzoleum autorstwa Abrahama Ostrzegi z 1925 roku. Spoczywają w nim trzej wielcy pisarze żydowscy: Icchak Perec, Jakow Dinezon i Szymon An-ski. Ich pośmiertnego spokoju strzegą dwa uskrzydlone lwy.
5. Grób Marka Edelmana, jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim.
6. Przepiękny i niedawno odnowiony grobowiec rodziny Landau. Wilhelm Landau był znanym bankowcem, którego siedziby banków mieściły się w Warszawie i w Łodzi.
7. Mauzoleum Jakuba Eigera
8. Wszyscy miłośnicy języków obcych odwiedzają grób Lazaro Zamenhofa, czyli twórcy esperanto – języka nadziei.
9. Pomnik lekarza i pedagoga Janusza Korczaka oraz sierot z getta, z którymi pomaszerował na Umschlagplatz.
10. Symboliczny grób wszystkich dziecięcych ofiar z getta
11. Grób Estery Racheli Kamińskiej – symbolicznej matki teatru żydowskiego i prawdziwej matki aktorki Idy Kamińskiej, która była nominowana do Oscara jako pierwsza kobieta z krajów socjalistycznych. Autorem nagrobka jest Feliks Rubinlicht.
12. Grób rodziny Krystall. Bronisław Krystall pochodził z bardzo majętnej rodziny i był mecenasem sztuki. Całą swoją kolekcję dzieł sztuki przekazał po śmierci Muzeum Narodowemu. Jego ukochana żona, skrzypaczka Izabela Krystall, zmarła tragicznie po tym, jak skaleczyła się w usta wyszczerbionym kieliszkiem, co spowodowało zakażenie. Ich jedyny syn zmarł na zapalenie wyrostka robaczkowego w wieku 7 lat. Bronisław Krystall przez lata mieszkał w Hotelu Bristol, mimo że na mieście miał swoje mieszkania. Cechowała go niezwykła pamięć oraz zamiłowanie do dobrej kuchni. Był postrachem restauratorów, także w okresie smutnego PRL-u.
13. Grób Henryka Wawelberga, ojca Hipolita Wawelberga, twórcy kolonii mieszkaniowej na warszawskiej Woli. Henryk Wawelberg przeszedł długą drogę od ubogiego pracownika składu żelaza do finansisty dysponującego sporym majątkiem.
14. Grób ostatniego Żyda z Góry Kalwarii, który dożył 101 lat.
