Pałac Krasińskich i skarby polskiej literatury

W każdym mieście znajdzie się miejsce, którego sekrety warto odkryć i w którym nigdy nie byliście. Dla mnie jednym z nich jest Pałac Krasińskich w Warszawie. Obecnie to oddział Biblioteki Narodowej, w którym przechowywane są kolekcje rękopisów i starych druków. Przechodziłam koło niego wielokrotnie, a nieopodal mieściło się moje liceum. Nie zdawałam sobie sprawy, jakie skarby w sobie kryje. I że niektóre z nich będę mogła obejrzeć, tylko jeśli zostanę prezydentem Polski.

 

W XIX wieku jedną z najważniejszych bibliotek w Polsce była Biblioteka Ordynacji Krasińskich. Utworzono ją w roku 1844 pod zaborem rosyjskim jako instytucję o charakterze prywatnym. Po włączeniu do jej zbiorów w 1860 roku kolekcji Konstantego Świdzińskigo (tzw. Muzeum Polskiego) zmieniła swój status na publiczny i zaczęła udostępniać zbiory w pałacu Czapskich przy Krakowskim Przedmieściu. W latach 20. XX wieku przeniosła się do własnej, okazałej i stylowej siedziby przy ul. Okólnik. Na attyce gmachu umieszczono rodową maksymę Krasińskich: Amor patriae nostra lex [miłość ojczyzny naszym prawem], a nad wejściem para aniołów podtrzymywała kartusz z herbem rodu Krasińskich.

 

Bezcenne zbiory

Przed II wojną światową zbiory biblioteczne ordynacji Krasińskich liczyły około 250 000 jednostek i obejmowały:

• 5815 rękopisów,
• 1755 druków z XV i XVI wieku,
• 86 292 tytuły dzieł nowszych (w ponad 200 000 tomów),
• 809 atlasów, map i planów,
• 670 dyplomów.

Wraz z wybuchem II wojny światowej władze okupacyjne włączyły Bibliotekę do Staatsbibliothek Warschau, a jej siedziba służyła Niemcom za miejsce przechowywania najcenniejszych zbiorów bibliotecznych stolicy. Do kolekcji Krasińskich dołączono rękopisy i stare druki dwóch największych bibliotek warszawskich – Narodowej i Uniwersyteckiej.

We wrześniu 1939 roku zbiory biblioteczne, przechowywane w trwałych, nowocześnie zabezpieczonych magazynach, nie poniosły niemal żadnych strat, chociaż podczas bombardowania zniszczeniu uległa centralna, reprezentacyjna część pałacu (w tym wyposażenie czytelni). Podczas powstania warszawskiego, 5 września 1944 roku, zbombardowane magazyny spłonęły niemal w całości. Część książek uratowano, wyrzucając je przez okna. Zniszczeniu nie uległy najcenniejsze zbiory, które przeniesiono do piwnic.

 

Książkobójstwo

25 października 1944, po kapitulacji Powstania Warszawskiego Niemcy celowo spalili ocalałą kolekcję, co było sprzeczne z postanowieniami układu kapitulacyjnego zabezpieczającego ochronę zabytków i bibliotek przez okupanta. Unicestwiono 26 000 rękopisów, 2500 inkunabułów, 80 000 starych druków, 100 000 rysunków i grafik, 50 000 nut i teatraliów, obszerne kolekcje map i atlasów oraz dużą część katalogów i inwentarzy. Niemcy spalili m.in. fragmenty rękopisu „Pana Tadeusza”, materiały literackie Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego.

Przejmującą pamiątką po tej zbrodni jest urna z prochami – szklany pojemnik, w którym znajdują się spopielałe szczątki rękopisów i starodruków wydobyte z podziemi biblioteki na Okólniku. Urna znajduje się teraz w Sali Wilanowskiej Pałacu Krasińskich w Warszawie. Można obejrzeć ją z bliska na stronie cyfrowej biblioteki Polona: https://polona.pl/item/urna-z-popiolami-rekopisow-i-starodrukow-spalonych-przez-wojsko-niemieckie-w-roku-1944-w,NzQ4OTQ2MTE/0/#info:metadata

 

Kolekcja Wilanowska

Wspomniana Sala Wilanowska wzięła swoją nazwę od Kolekcji Wilanowskiej. Jej twórcami byli bracia Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy. Pierwszy z nich budował swój księgozbiór na bazie książek odziedziczonych po rodzicach oraz teściu – Stanisławie Lubomirskim. Wzbogacił bibliotekę o zbiór druków politycznych z końca XVIII wieku. Zaliczymy do nich dokumenty związane z Komisją Edukacji Narodowej, Sejmem Czteroletnim czy insurekcją kościuszkowską. Jego kolekcjonerską pasję znali rodzina i znajomi, dlatego w ramach podarunków wręczano mu kolejne egzemplarze do zbiorów.

Z kolei Stanisław Kostka Potocki nabywał nowe okazy w czasie swoich licznych zagranicznych podróży, m.in. do Włoch, Francji i Anglii. Dzięki niemu mamy w polskich zbiorach modlitewnik królowej Bony, druki z księgozbiorów królów francuskich oraz album należący do króla Stanisława Leszczyńskiego.

Po śmierci obu braci kolekcja trafiła w ręce syna Stanisława Kostki – Aleksandra. W 1833 roku podjął on decyzję o przeniesieniu kolekcji do Pałacu w Wilanowie. Urządzono dla niej specjalne miejsce. Biblioteka została wyposażona w szafy ozdobione 24 popiersiami wybitnych postaci starożytności oraz marmurowymi rzeźbami byłych i obecnych posiadaczy zbiorów.

 

Z Wilanowa do Pałacu Krasińskich

W 1845 roku spadkobiercą Wilanowa został August – najstarszy syn Aleksandra. Po śmierci teścia Augusta kolekcja dwukrotnie się powiększyła za sprawą petersburskiego księgozbioru oraz mebli bibliotecznych i kolekcji globusów. W 1892 roku pałac przeszedł w ręce Ksawerego Branickiego, który dokupił do biblioteki współczesne dzieła pióra Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej i Henryka Sienkiewicza.

W 1932 roku całą kolekcję przekazano państwu polskiemu, a prezydent Ignacy Mościcki opiekę nad nią powierzył Bibliotece Narodowej. Zbiory umieszczono w Budynku Szkoły Głównej Handlowej przy ulicy Rakowieckiej, ówczesnej siedzibie biblioteki. Podczas II wojny światowej kolekcja została podzielona. Niemcy zarządzili przeniesienie rękopisów, inkunabułów i druków XVI-wiecznych do gmachu przy ulicy Okólnik. Pozostały księgozbiór został wywieziony we wrześniu 1944 roku do Austrii. Rok później Kolekcja Wilanowska wróciła do Polski. Od lat 60. XX wieku znajduje się w Pałacu Krasińskich w Warszawie. Liczy obecnie 40 rękopisów, 20 000 druków, 15 000 grafik, 2100 rysunków, 370 albumów i 14 atlasów. Sala Wilanowska wyposażona jest w oryginalne meble biblioteczne z lat 30. XIX wieku wykonane dla Potockich.

 

Dlaczego warto zostać prezydentem Polski?

Najcenniejsze w Polsce rękopisy, w tym „Balladyna” Słowackiego, są nie tylko na co dzień, ale także od święta niedostępne dla osób odwiedzających bibliotekę. Dlaczego? Polska już raz utraciła swoje dziedzictwo kulturowe i nie można dopuścić do sytuacji, aby cudem uratowane zbiory, ukrywane w czasie wojny po domach rodaków, spotkała podobna tragedia. Dlatego na co dzień są zabezpieczone w specjalnym bunkrze, którego lokalizacja jest ściśle chroniona.

Raz na 5 lub 10 lat przychodzi taki dzień, kiedy rękopisy można obejrzeć. Ale są wówczas udostępniane tylko jednej osobie – prezydentowi. Nowo wybrana głowa państwa ma prawo obejrzeć najcenniejsze zbiory w Polsce. Wszystko odbywa się w tajemnicy, bez kamer i fotoreporterów. Tylko prezydent, dyrektor Biblioteki Narodowej i bezcenne rękopisy. W czasie takiego spotkania pokazywane są m.in. ”Kazania świętokrzyskie”, czyli najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim, pierwodruk ”Krótkiej rozprawy” Mikołaja Reja, psałterz floriański, „Kronika Galla Anonima. Kodeks zamojski”, rękopisy „Ody do młodości” Adama Mickiewicza i wspomnianej „Balladyny”.

 

Rękopis “Balladyny”